काही पुस्तके वाचकांचे केवळ रंजन करत नाहीत तर त्यांना विचार करण्यास प्रवृत्त करतात, त्यांना अंतर्मुख करतात; ती पुस्तके ’साहित्यकृती’ ठरतात. ‘

टु किल ए मॉकिंगबर्ड’ ही कादंबरी अशीच एक महत्त्वाची साहित्यकृती आहे. अमेरिकेतील वर्ण विद्वेषाचे भीषण दर्शन ही कादंबरी घडवते त्याचबरोबर माणुसकी, सहृदयता याचाही प्रत्यय देते.

 

‘टु किल ए मॉकिंगबर्ड’ ही कादंबरी ११ जुलै १९६० रोजी प्रसिद्ध झाली आणि तिने अल्पावधीतच अमेरिकेत फार मोठी खळबळ उडवून दिली. हार्पर ली या अमेरिकी लेखिकेची ही पहिलीवहिली कादंबरी. १९६१ मध्ये अमेरिकेतील अतिशय महत्त्वपूर्ण अशा ‘पुलित्झर प्राईझ’ची ती मानकरी ठरली. प्रसिद्धीनंतर वर्षभरातच ‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’चे जगातील प्रमुख दहा भाषांतून अनुवाद झाले आणि तिच्या लक्षावधी प्रती खपल्या; तसेच तिच्यावर आधारित नाटकही रंगभूमीवर बर्‍यापैकी यशस्वी ठरले. १९६२ मध्ये या कादंबरीवर काढण्यात आलेला चित्रपटही चांगलाच गाजला. चित्रपटाचे यश जसे व्यावसायिक होते, तसेच ते कलात्मकही होते. एकूणच या सर्व घटनाक्रमामुळे हार्पर ली प्रसिद्धीच्या प्रकाशझोताने उजळून निघाली. कोणत्याही वाचकप्रिय लेखकाला आयुष्यभर लेखन करूनही मिळणार नाही, असे यश, संपत्ती आणि कीर्ती तिने ‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’ या एकाच कादंबरीच्या बळावर वयाच्या चाळीशीपूर्वी मिळवली होती.

 

हार्पर लीच्या ‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’ या कादंबरीच्या कथेचा कालावधी तीन वर्षांचा असून, दक्षिण अमेरिकेतील अलाबामाची पार्श्वभूमी तिला लाभली आहे. ही कादंबरी घडते १९३०च्या दशकात, जेव्हा महामंदीच्या (ग्रेट डिप्रेशन) झंझावातात अमेरिकी अर्थव्यवस्था पार कोलमडली होती. याच काळात दक्षिण अमरिकेतील वंशद्वेष पराकोटीला पोचला होता आणि त्याचे क्रूर व हिंसक पडसाद समाजजीवनात अपरिहार्यपणे उमटत होते. गौरवर्णीय लोक गुन्हा सिद्ध होईपर्यंत निष्पाप असत; पण ‘न्यायाची समानता’ मानणार्‍या अमेरिकेत हा नियम मात्र कृष्णवर्णीयांना लागू होत नव्हता. व्यवसायाने वकील असलेला अ‍ॅटिकस फिंच हा या कादंबरीच्या केंद्रस्थानी आहे. त्याची दहा वर्षांची मुलगी स्काऊट हिच्या निरागस व अनौपचारिक निवेदनातून या कादंबरीतील वर्णद्वेषाची भयावहता संक्रमित केली आहे.

 

कथित अर्थाने या कादंबरीला कोणीही नायक वा नायिका नाही, तरीही कादंबरीची निवेदिका स्काऊट ही एका मर्यादित अर्थाने नायिका असल्याचे जाणवते. ही स्काऊट आपल्या वयाच्या मानाने खूप बुद्धिमान व समंजस आहे. ती शाळेत जे शिकते त्यापेक्षा आपल्या घरात, वडील अ‍ॅटिकस व कृष्णवर्णीय मोलकरीण कॅलिपूर्निया यांच्याकडून अधिक शिकते. स्काऊटची आई मरण पावलेली आहे. सत्य, न्याय तसेच समानता यांचे बाळकडू तिला अ‍ॅटिकस व कॅलपुर्निया यांच्या वागण्या-बोलण्यातून मिळत असते. जेम्स हा स्काऊटचा भाऊ तर डील हा तिचा मित्र आहे. त्यांच्या समवेत अलाबामा या निवांत गावात ती असतानाच तेथे एक आवर्ती घटना घडते. त्या घटनेमुळे गावात तणाव निर्माण होतो.

 

टॉम रॉबिन्सन या गरीब कृष्णवर्णीय माणसावर मायेला इवेल या गोर्‍या महिलेवर बलात्कार केल्याच्या आरोपावरून खटला भरण्यात येतो. टॉमच्या निष्पापपणाची खात्री वाटून अ‍ॅटिकस त्याचे वकिलपत्र घेतो, तेव्हा गावातील सर्व गौरवर्णीय त्याच्या विरोधात उभे राहतात. टॉम काळा आहे एवढ्यावरून तो दोषीच असणार, असे सर्वजण गृहीतच धरतात. प्रत्यक्ष खटला सुरू झाल्यावर, ‘निगर लव्हर’ अशी अ‍ॅटिकसची हेटाळणी केली जाते, त्याच्या जिवाला धोका निर्माण होतो आणि त्याच्या मुलांना शारीरिक इजा करण्याचे प्रयत्नही केले जातात. अ‍ॅटिकस मात्र या विपरीत परिस्थितीतही टॉम निर्दोष असल्याचे न्यायालयात प्रतिपादन करीत असतो.

 

कादंबरीच्या अखेरीस अ‍ॅटिकस अपेक्षेप्रमाणेच खटला हरतो आणि टॉम रॉबिन्सन निर्दोष असूनही तो केवळ कृष्णवर्णीय आहे या एकाच कारणामुळे त्याला शिक्षा होते. वर्णद्वेषामुळे अमेरिकी समाज किती खोलवर ग्रासला होता याचे विदारक चित्रण हार्पर लीने येथे कोणत्याही भाष्याशिवाय केले आहे. टॉम तुरुंगातून पळून जाण्याचा प्रयत्न करीत असताना मारला जातो.

 

अमेरिकेत प्रथमपासूनच समानता आणि व्यक्तिस्वातंत्र्य आहे, या अनेकांच्या समजुतीला ‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’ मुळे छेद जातो. अमेरिकेतील वर्णद्वेषाचे वास्तव चित्रण करणार्‍या या कादंबरीतील घटना कठोर आणि मनाला विषण्णता प्राप्त करून देणार्‍या असल्या, तरी तिचा पूर्वार्ध हा वाचकांना आपापल्या बालपणात नेणारा आहे. स्काऊट पहिल्या दिवशी शाळेत जाते, तेव्हा तिची शिक्षिका पिवळ्या रंगाचा झगा घालून आलेली असते. स्काऊटने तिचे वर्णन ‘बाई लिमलेटच्या गोळीसारख्या दिसत होत्या’ असे केले आहे. आपली आत्या अलेक्झांड्रा, तिचा नवरा आणि नातू यांची वर्णनेही स्काऊटने आपल्या शैलीत केली आहेत. बालपणीची निरागसता व गोडवा या कादंबरीत आश्वासकपणे पसरला आहे आणि त्याचबरोबर मोठ्यांचे जग लहानांना कसे दिसते, हेही आपण जाणून घेऊ शकतो. 

 

कादंबरीच्या शीर्षकातील ‘मॉकिंगबर्ड’ हा प्रतीकात्मक आहे. हा मॉकिंगबर्ड पक्षी दक्षिण अमेरिकेत आढळतो. करड्या रंगाचा हा पक्षी आपल्या मंजुळ स्वरात अखंड गात असतो. त्याला मारणे हे पाप असल्याची समजूत तेथे प्रचलित आहे. गरीब व निर्दोष टॉम रॉबिन्सनसाठी हे मॉकिंगबर्डचे प्रतीक वापरण्यात हार्पर लीने सूचकता दाखवली आहे. कादंबरीचा विषय प्रक्षोभक असला, तरी निवेदनशैली अकारण आक्रमक वा आक्रस्ताळी नाही, तर अतिशय संयत आहे. एका अर्थाने ही कादंबरी कोर्टरूम ड्रामा असली, तरी तिच्यातील संवाद कथित अर्थाने पल्लेदार नाहीत, तर आशय नेमकेपणाने व्यक्त करणारे आहेत. त्यामुळेच तर आधुनिक अमेरिकी साहित्यात ही कादंबरी महत्त्वपूर्ण समजली जाते.

 

हार्पर लीची ‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’ ही कादंबरी प्रसिद्ध झाल्यावर अमेरिकी समाजमानसात तिच्याविषयी उलटसुलट प्रतिक्रिया उमटत राहिल्या, तरी एकूण सूर हा तसा प्रतिकूलच होता. या कादंबरीला एवढा विरोध केला गेला, की काही वाचनालयांनी तिची प्रत आपल्या संग्रही ठेवण्यास नकार दिला होता. कालांतराने अमेरिकेत वर्णद्वेषाची धार बोथट झाली आणि मग तिला ‘कल्ट क्लासिक’चा दर्जा प्राप्त झाला, तसेच शालेय व महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमात तिचा आवर्जून समावेश केला जाऊ लागला.

 

‘युनिव्हर्सल पिक्चर्स’ने या कादंबरीवर काढलेला चित्रपटही फार मोठ्या यशाचा धनी झाला. दिग्दर्शक होता अ‍ॅलन जे. पॅकूला. अवघ्या २० लक्ष डॉलरमध्ये तयार करण्यात आलेल्या या चित्रपटाने एकट्या अमेरिकेत दोन कोटी डॉलरची कमाई केली होती. ‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’ला ऑस्कर पुरस्कारासाठी आठ नामांकने व प्रत्यक्षात तीन पुरस्कार लाभले. पैकी सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा पुरस्कार अ‍ॅटिकसची भूमिका करणार्‍या ग्रेगरी पेकला होता. याशिवाय ‘गोल्डन ग्लोब’, ‘डायरेक्टर गिल्ड ऑफ अमेरिका’ या व अशा आणखी काही पुरस्कारांनी हा चित्रपट सन्मानित झाला.

 

‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’ला फार मोठे यश लाभले, तरी हार्पर लीचा आयुष्यक्रम सर्वार्थाने दुर्लक्षणीय होता. २८ एप्रिल १९२६ रोजी अमेरिकेच्या अलाबामा राज्यातील मोनेरव्हिल येथे तिचा जन्म झाला. तिचे वडील फ्रान्सिस कॅनिंगहॅम व्यवसायाने वकील होते आणि एका गौरवर्णीय दुकानदाराच्या हत्येचा आरोप असलेल्या दोन काळ्या माणसांचा त्यांनी बचाव केला होता. हार्पर ली लहान असताना तिची आई मरण पावली आणि वडिलांनी पुनर्विवाह न करता मुलांचे संगोपन केले. (हार्पर लीच्या आयुष्यातील हे तपशील ‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’ मध्ये स्काऊटच्या व्यक्तिरेखाटनात जसेच्या तसे आलेले आहेत.) मोनेरव्हिल काऊंटी हायस्कूलमध्ये शिक्षण घेत असताना हार्पर लीच्या मनात इंग्रजी विषयाबद्दल गोडी निर्माण झाली. पुढे इंग्रजी विषयात पदवीधर झाल्यावर काही वर्षे तिने वकिलीचा अभ्यास केला आणि मासिकांतून व वृत्तपत्रांतून कथालेखनही केले. याच सुमारास तिने ‘गो सेट ए वॉचमन’ ही कादंबरी लिहून पूर्ण केली. अनेक प्रकाशकांनी नाकारलेली ही कादंबरी हार्पर अँड रो प्रकाशन संस्थेने स्वीकारली आणि मूळ कथानकात काही बदल करून ती ‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’ या शीर्षकाने प्रसिद्ध केली.

 

‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’ ला फार मोठे यश लाभूनही हार्पर लीने पुन्हा लेखन केले नाही. प्रसिद्धी माध्यमांतील साहित्यचर्चा आणि मुलाखती यापासून ती दूरच राहिली. कादंबरी लेखनामुळे तिला प्रसिद्धी मिळत होती. त्यावेळी ‘व्यक्ती’ म्हणून ती तशी अप्रसिद्धच होती. विवाह न केल्याने तिला कौटुंबिक पाश असे नव्हतेच. २००७ मध्ये अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष जॉर्ज बुश यांनी ‘प्रेसिडेंशियल मेडल फॉर फ्रीडम’ने, तर बराक ओबामा यांनी ‘नॅशनल मेडल फॉर आर्टस’ ने तिचा गौरव केला होता. त्याप्रसंगी हार्पर ली प्रसिद्धीच्या प्रकाशझोतात आली खरी; पण तेवढ्यापुरतीच ! १४ जुलै १९१५ रोजी ‘गो सेट ए वॉचमन’ ही हार्पर लीची दुसरी कादंबरी प्रसिद्ध झाली. ही कादंबरी म्हणजे ‘टू किल ए मॉकिंगबर्ड’चा उत्तरार्ध आहे, अशी प्रकाशकांनी जाहिरात केल्यामुळे ती बर्‍यापैकी खपली; पण अपेक्षाभंग झाल्याने वाचकांनी व समीक्षकांनी तिच्यावर टीका केली. त्यानंतर वर्षभरातच हार्पर ली एका वृद्धाश्रमात मरण पावली. १९ फेब्रुवारी २०१६ हा तो दिवस होता.